معتزله 

  پیدایش فرقه معتزله در اواخر قرن اول هجرى و یا اوایل قرن دوم هجرى صورت  گرفت  . بدیهى است  که علم کلام مانند همه علوم دیگر تدریجا توسعه یافت  و تکامل پیدا کرد .
 مسائل معتزله زیاد است  , منحصر به امور دینى محض که از نظر معتزله باید به آنها معتقد و مؤمن بود نیست  , شامل یک  سلسله مسائل طبیعى , اجتماعى , انسانى , فلسفى نیز که مستقیما در حوزه مسائل ایمانى نیست ، مى گردد , ولى البته همه آن مسائل به نحوى با مسائل ایمانى مربوط است  و به عقیده معتزله تحقیق در مسائل ایمانى بدون تحقیق در این مسائل نامیسر است . 
  

خود معتزله پنج مسأله را از اصول اعتزال مى شمارند :
   الف  . توحید , یعنى عدم تکثر ذات  و صفات  .
   ب  . عدل , یعنى خداوند عادل است  و ظالم نیست  .
  ج . وعد و وعید , یعنى خداوند به بندگان وعده پاداش اطاعت  و وعید کیفر معصیت  داده است  , و همانطور که وعده پاداش مطیعان تخلف  بردار نیست  , وعید معصیت  معصیت  کاران نیز تخلف  بردار نیست  . پس آمرزش تنها هنگامى میسر است  که بنده توبه کرده باشد . مغفرت  بدون توبه هرگز صورت  نمى گیرد .
د . منزله بین المنزلتین , یعنى فاسق ( مرتکب  گناه کبیره , مثلا شارب الخمر , زنا کار , دروغگو و امثال اینها ) نه مؤمن است  و نه کافر , فسق حالتى است  بین کفر و ایمان .
  ه . امر به معروف  و نهى از منکر . نظر خاص معتزله درباره امر به معروف  و نهى از منکر این است  که
 اولا راه شناخت  معروف  و منکر منحصر به شرع نیست  , عقل نیز قادر است  لااقل پاره اى از معروفها و منکرها را مستقلا تشخیص دهد ,
   و ثانیا مشروط به وجود امام نیست  , وظیفه عموم مسلمین است  , خواه امام و پیشوائى باشد و خواه نباشد .
 متکلمین معتزلى احیانا کتابهاى مستقلى درباره این اصول پنجگانه نوشته اند مانند کتاب  معروف  (( قاضى عبدالجبار معتزلى )) معاصر (( صاحب  بن عباد )) و (( سید مرتضى علم الهدى )) به نام (( الاصول الخمسه )) .
   تنها اصل توحید و اصل عدل است  که مى توان آن ها را از  مسائل ایمانى و اعتقادى به شمار آورد .
   سه اصل دیگر فقط معرف  و مشخص مکتب  معتزله است  .
  حتى اصل عدل نیز اگر چه از آن نظر که از مسلمات قرآن و ضرورى دین است  جزء اصول اعتقادى است  , ولى از آن جهت  جزء اصول پنجگانه قرارداده شده است  که مشخص مکتب  آنها است  .
 در مذهب  شیعه نیز اصل عدل یکى از اصول پنجگانه اعتقادى شمرده شده است . طبعا این سؤال پیش مى آید که چه خصوصیتى براى اصل عدل است  که جزء اصول اعتقادى شمرده شده است  و حال آنکه عدل یکى از صفات  خداوند است  , همانطورى که خداوند متعال عادل است  , عالم و قدیر وحى و مدرک  و سمیع و بصیر هم هست  , و به همه اینها نیز باید مؤمن و معتقد بود , پس چرا تنها (( عدل )) این امتیاز را یافته است  ؟
 پاسخ این است  که (( عدل )) هیچ امتیازى نسبت  به سایر صفات  ندارد . متکلمین شیعه از این جهت  این اصل را جزء اصول اعتقادى شیعه ذکر کرده اند که اشاعره که اکثریت  اهل تسنن را تشکیل مى دهند منکر این اصل هستند , ولى منکر علم , حیات  , اراده و . . . نیستند .
 لهذا اعتقاد به عدل جزء مشخصات  اعتقادى شیعه به شمار مى رود , همچنانکه جزء مشخصات  اعتقادى معتزله نیز هست  .
 پنج اصل نامبرده خطوط اساسى مکتب  کلامى معتزله را تشکیل مى دهد و الا همچنانکه گفته شد , معتقدات  خاص معتزله منحصر به این پنج اصل نیست  , معتزله در بسیارى از مسائل الهیات  , طبیعیات  , اجتماعیات  و انسانیات , عقاید خاصه آورده اند که اکنون مجال ذکر آنها نیست  .
    توحید
  بحث  خود را از توحید آغاز مى کنیم : توحید مراتب  و اقسام دارد : توحید ذاتى , توحید صفاتى , توحید افعالى , توحید در عبادت  .
¢  توحید ذاتى , یعنى اینکه ذات  پروردگار یگانه است  , مثل و مانند ندارد , ماسوا همه مخلوق او است  و دون درجه و مرتبه او در کمال , بلکه قابل نسبت  به او نیست  , آیه کریمه ((  لیس کمثله شى ء  )) و یا آیه :  و لم یکن له کفوا احد  مبین توحید ذاتى است  .
¢  توحید صفاتى , یعنى صفات  خداوند از قبیل علم , قدرت  , حیات  , اراده , ادراک  , سمیعیت  , بصیریت  , حقایقى غیر از ذات  پروردگار نیستند , عین ذات  پروردگارند , به این معنى که ذات  پروردگار به نحوى است  که همه این صفات  بر او صدق مى کند و یا ( به قولى ) به نحوى است  که آثار این صفات  بر او مترتب  است  .
¢  توحید افعالى , یعنى نه تنها همه ذاتها , بلکه همه کارها ( حتى کارهاى انسان ) به مشیت  و اراده خداوند است  و به نحوى خواسته ذات  مقدس او است  .
v    توحید در عبادت                                             
v  یعنى جز ذات  پروردگار , هیچ موجودى شایسته عبادت  و پرستش نیست  , پرستش غیر خداوند مساوى است  با شرک  و خروج از دائره توحید اسلامى .
v  توحید در عبادت  از جهتی با سایر اقسام توحید فرق دارد , زیرا آن سه قسم دیگر مربوط است  به خدا و این قسم مربوط است  به بندگان .
v  اگر چه گویند که توحید در عبادت  از شؤون بندگان است  نه از شؤون خداوند . ولى حقیقت  این است  که توحید در عبادت  نیز از شؤون خداوند است.
v   زیرا توحید در عبادت  یعنى یگانگى خداوند در شایستگى براى معبودیت  , پس او یگانه معبود به حق است  . کلمه  لا اله الا الله همه مراتب  توحید را شامل است  , والبته مفهوم ابتدائى آن توحید در عبادت  است  .
v  توحید ذاتى و توحید در عبادت  جزء اصول اولیه اعتقادى اسلامى است  , یعنى اگر کسى در اعتقادش به یکى از این دو اصل خللى باشد جزء مسلمین محسوب  نمى گردد .
v    احدى از مسلمین با این دو اصل مخالف  نیست  .
v    اخیرا فرقه وهابیه - که پیرو محمد بن عبدالوهاب اند و او تابع ابن تیمیه حنبلى شامى است  - مدعى شده اند که پاره اى از اعتقادات  مسلمین مثل اعتقاد به شفاعت  , و پاره اى از اعمال مسلمین مانند توسلات  و استمدادات از انبیاء و اولیاء بر ضد اصل توحید در عبادت  است
v    پس اختلاف  وهابیه با سایر مسلمین در این است  که آیا استشفاعات  و توسلات  عبادت  است  یا نه ؟
v    توحید صفاتى مورد اختلاف  معتزله و اشاعره است .
v     اشاعره , منکر توحید صفاتى مى باشند و معتزله طرفدار .
v     توحید افعالى نیز مورد اختلاف  معتزله و اشاعره است .
v    اشاعره طرفدار توحید افعالى و معتزله منکر آن مى باشند .
v  اینکه معتزله خود را اهل التوحید مى خوانند و توحید را یکى از اصول پنجگانه خویش مى شمارند .مقصودشان توحید صفاتى است
v    توحید ذاتى یا توحید در عبادت  محل خلاف  نیست.
v    اصل عدل
v    هیچ فرقه اى از فرق اسلامى منکر عدل به عنوان یک صفت  از صفات  الهى نیست .
v  اختلاف معتزله با مخالفانشان ( یعنى اشاعره ) در تفسیر و توجیهى است  که درباره عدل مى کنند . اشاعره , عدل را به گونه اى تفسیر مى کنند که چنین تفسیرى نظر معتزله مساوى است  با انکار عدل , و الا اشاعره هرگز حاضر نیستند که منکر و مخالف  عدل خوانده شوند .
v  عقیده معتزله درباره عدل : که برخى کارها فى حد ذاته عدل است  و برخى کارها فى حد ذاته ظلم است  , مثلا پاداش دادن به مطیع و کیفر دادن به عاصى فى حد ذاته عدل است و (( خدا عادل است )) یعنى به مطیع پاداش مى دهد و به عاصى کیفر , و محال است که بر ضد این عمل کند .
v   کیفر دادن به مطیع و پاداش دادن به عاصى فى حد ذاته ظلم است  محال است  که خدا مرتکب  آن گردد . همچنین مجبور ساختن بنده به معصیت  و یا مسلوب  القدرة خلق کردن او و آنگاه خلق معصیت  به دست  او و آنگاه کیفر دادن او ظلم است  و هرگز خدا ظلم نمى کند , ظلم بر خدا قبیح است  و جایز نیست  و بر ضد شؤون خدائى او است  .
v  ولى اشاعره معتقدند هیچ کارى فى حد ذاته عدل نیست  , و هیچ کارى فى حد ذاته ظلم نیست  , آنچه خدا بکند عین عدل است  . فرضا خداوند به مطیعان کیفر بدهد و به عاصیان پاداش , عین عدل است  .
v    (( آنچه آن خسرو کند شیرین بود )) .
v  معتزله به همین جهت  که طرفدار عدلند , منکر توحید در افعالند  می گویند چون مى دانیم بشر در آخرت  از طرف خداوند پاداش و کیفر مى گیرد پس اگر خداوند خالق افعال بشر باشد و در عین حال به آنها پاداش و کیفر براى کارهایى بدهد که خود نکرده اند بلکه خود خدا کرده است  , ظلم است  و بر ضد عدل الهى است  . معتزله توحید افعالى را بر ضد اصل عدل مى دانند .
v    معتزله به اصل آزادى و اختیار قائلند و سخت  از آن دفاع مى نمایند
v    اشاعره که منکر آزادى و اختیار بشرند .
v  معتزله به دنبال طرح اصل عدل - که به معنى این است  که برخى افعال فى حد ذاتها عدلند و برخى فى حد ذاتها ظلم اند. به اصل حسن و قبح ذاتى افعالى معتقدند .
v  عقل انسان در ادراک  حسن و قبح اشیاء استقلال دارد , یعنى قطع نظر از بیان شارع نیز مى تواند حسن و قبح برخى کارها را درک  کند .
v    اشاعره با این نیز مخالف  بودند .
v  مسأله حسن و قبح ذاتى و عقلى که معتزله طرفدار و اشاعره منکر بودند , بسیارى مسائل دیگر را به دنبال خود آورد که برخى به الهیات  مربوط بود و برخى به انسان , از قبیل اینکه آیا کارهاى خداوند و به عبارت  جامعتر , خلقت  و آفرینش اشیاء هدف  و غرض دارد یا نه ؟ معتزله گفتند اگر هدف و غرضى در کار نباشد (( قبیح )) است  و عقلا محال است  . تکلیف  مالا یطاق  چطور ؟
v  آیا ممکن است  خداوند بنده اى را به کارى مکلف  سازد که فوق طاقت اواست ؟ معتزله این را نیز قبیح و محال دانستند .
v   آیا مؤمن قدرت  ایمان و برکفر دارد یا نه ؟ پاسخ معتزله به همه اینها مثبت  است, زیرا اگر مؤمن قدرت  بر کفر و کافر قدرت  بر ایمان نداشته باشد پاداش و کیفر آنها قبیح است. اشاعره در همه این مسائل به نقطه مخالف  معتزله نظر دادند .